Görme Engelli Öğretmenler İçin Pratik Bilgiler

Merhaba Arkadaşlar, meslek yaşamımda sıkça kullandığım bazı teknolojik yöntemleri bu yazımda kısaca anlatacağım; ama öğretmen olmayan arkadaşların da bu yazımı okumalarını ve yazdığım bilgilerden bazılarını günlük yaşamlarında bilgisayar veya iPhone kullanırken uygulamalarını öneririm. Öğretmen olmayanlar da Microsoft Word programını çok sık kullanabilirler, dinledikleri sesli kitapta kaldıkları yere kolayca ulaşmak isteyebilir ler vb. bu yüzden bu yazımdan faydalanmalarını öneririm.

Derslerde ders kitabı, Word formatında ders notları, ders videoları, dinleme ve izleme metinleri gibi dokümanlardan yararlanıyorum. Dizüstü bilgisayarımı akıllı tahtaya bağlıyorum. Klavyede on parmak yazıyorum ve yazdıklarım akıllı tahtaya yansıyor. Öğrenciler de akıllı tahtadakileri defterlerine yazıyorlar. Ayrıca Word formatlı ders notlarımı da akıllı tahtadan yansıtıyorum. F klavye kullanıyorum. Ekran okuyucu program olarak genelde Jaws kullansam da ara sıra NVDA da kullanıyorum. Jaws kullanıyorsanız bilgisayar, akıllı tahtaya bağlıyken ve Jaws açıkken seçenekler\olanaklar\ses ayarlarından bilgisayar seçildiğinde Jaws’ın sesi bilgisayardan çıkacaktır ve diğer sesler mesela; dinlettiğiniz dinleme metninin sesi, izlettiğiniz videonun sesi gibi sesler yani Jaws sesi dışındaki sesler, akıllı tahtadan çıkmaya devam edecektir. Kulaklık kullanmıyorum; ama bilgisayar yerine kulaklık seçilirse de Jaws’ın sesi kulaklıktan çıkıp Jaws sesi dışındaki sesler, yine akıllı tahtadan çıkacaktır. Böylece Jaws sesinin akıllı tahtadan çıkarak öğrencilere duyulmasını engellemiş olacaksınız. Bilgisayarı kısık seste kullanırsanız bence kulaklık takmaya gerek kalmaz, çünkü ekran okuyucunun sesini kendi duyacağınız şekilde ayarlamış olursunuz. Kulaklık kullanmayı tercih etmesem de herkes, istediğini tercih edebilir  elbette. NVDA kullananlar da NVDA sesinin bilgisayardan çıkması ve NVDA sesi dışındaki seslerin akıllı tahtadan çıkması için ctrl + insert + s tuş kombinasyonuna basıp sentezleyicilerle karşılaştıktan sonra tab tuşuna  basıp çıkış aygıtlarından Speaker’in üzerine gelip tab tuşuyla “Tamam” seçeneğini bulup “Tamam” seçeneğinin  üzerindeyken enter tuşuna  basıp işlem bitince ctrl + insert + c tuş kombinasyonuyla konfigürasyonu kaydetmeliler.

Ekrandaki konuyu Öğrencilerin daha iyi anlamaları ve okumalarını kontrol etmek için bazen öğrencilere metin okutmak gerektiğinde ekran okuyucunun sessize alınması ve aşağı ok tuşuyla ekranda ilerlenmesi gerekiyor. Ekran okuyucuyu sessize alıp aşağı ok tuşuyla ilerleyerek ekrandaki metni öğrenciye okutabilirsiniz. Jaws 2021 ve NVDA 2022.3 sürümünü kullanmaktayım. Hem Jaws’ı hem de NVDA’yı dizüstü klavye düzeninde kullandığım için yalnızca kendi kullandığım tuş kombinasyonlarını belirteceğim: Jaws’ı sessize almak için insert + boşluk tuşlarına bastıktan sonra F klavye kullanıyorsanız “i” Q klavye kullanıyorsanız “s” harfine basarak Jaws’ı sessize alıp istediğiniz zaman yine aynı tuş kombinasyonuna basarak Jaws’ın sesini açabilirsiniz. NVDA’yı sessize almak için F klavye kullananlar da Q klavye kullananlar da insert + s tuş kombinasyonuna basarak NVDA’yı sessize alıp yine aynı tuş kombinasyonuyla NVDA’nın sesini açabilirler.

Medya oynatıcı olarak varsayılan medya oynatıcınızın PotPlayer olmasını ve PotPlayer ayarlarındaki oynatım ayarlarından ses pozisyonunun ve video pozisyonunun hatırlanmasına dair ayarları işaretleyerek bu ayarları kaydetmenizi öneririm. PotPlayer’ın farklı sürümlerinde bu ayarların adı veya konumu değişmiş olabilir; ancak ayarlar kurcalanarak bahsettiğim ayarlar kolayca bulunabilir. Bu ayarları önermemin sebebi; diyelim ki video izletiyorsunuz. Videonun ortasında ders bitti. Bilgisayarı kapatıp diğer derste veya ertesi gün ya da daha sonra açtığınızda yani cihazı ne zaman açarsanız açın ilgili videonun üzerine tıkladığınızda video, kalınan yerden çalmaya devam edecektir. Ses dosyaları için de gerekli ayarı yapmışsanız aynı durum yani dosyanın üzerine tıklandığında kalınan yerden devam etmesi, ses dosyaları için de geçerli olacaktır.

Microsoft Office 2019 kullanıyorum; fakat iki yıl öncesine kadar Microsoft Office 2010 kullanıyordum. Bu iki Office sürümünde de Word formatlı ders notlarımı bilgisayardan yansıtırken ctrl + shift + F5 tuş kombinasyonuna basarak yer işareti alanını açıp “BeşCburadayım” gibi bir cümle yazıp enter tuşuna basıp escape tuşuyla bu alandan çıkıp ctrl + s tuş kombinasyonuyla yer işaretini kaydedip bilgisayarı kapattıktan sonra diğer derste veya bilgisayarı açtığım zaman ilgili Word dosyasına tıkladığımda ctrl + shift + F5 tuş kombinasyonuyla aşağı-yukarı ok tuşlarıyla veya yer işaretinin ilk harfini yazarak ve aşağı ok tuşuna basarak yer işaretini kolayca bulup yer işaretinin üzerindeyken enter tuşuna basıp sonra da escape tuşuna basarak kaldığım yerden derse devam ediyorum. Yer işaretlerini yalnızca kaldığım yeri bulmak için değil, konu başlıklarını kolayca bulmak için de kullanıyorum. Örneğin; “Sözcükte anlam” notumu açtığımda “Mecazanlam” yer işaretine tıkladığımda “Mecaz anlam” başlığı açılıyor. “Terimanlam” yer işaretine tıkladığımda “Terim anlam” başlığı açılıyor. Yani konu başlıklarını da işaretleyebilirsiniz; yalnız yer işaretindeki kelimelerin birleşik yazılması ve rakam yazılmaması gerekiyor. Yer işaretindeki kelimeleri ayrı yazdığımda veya rakam içeren bir yer işareti yazmak istediğimde hata mesajıyla karşılaşıyorum. Yine de benim bilmediğim bir çözümü olabilir bu sorunun. Ortalama bir teknoloji kullanıcısı olarak özellikle öğretmen arkadaşlarla bazı ipuçları paylaşmak için bu yazıyı kaleme aldım. Elbette eksiklerim ve fark etmediğim hatalarım olabilir. Tırnak içlerindeki yer işareti örneklerini birleşik yazmamın sebebi, belirttiğim gibi yer işaretlerinin ayrı yazılamaması veya benim ayrı yazmayı başaramıyor olmamdır. Yani yer işaretini nasıl yazıyorsam bu yazımdaki örnekleri de özellikle aynı şekilde yazmak istedim. Yoksa bu yazıyı yazarken örnek yer işaretleri, elbette ayrı yazılabilirdi; ancak normalde yer işaretini nasıl yazıyorsam bu yazıdaki örnekleri de aynı şekilde yazmamın daha doğru olacağını düşündüm. Yani tırnak içlerindeki yer işaretlerinin birleşik yazılması hata değildir, bilinçli olarak böyle yazılmıştır. Yer işaretini silmek için ctrl + shift + F5 tuşuna basılıp silinecek yer işaretinin üzerindeyken tab tuşuna basılarak “Sil” seçeneği bulunup enter tuşuna basılıp escape tuşuyla bu alandan çıkılıp ctrl + s tuş kombinasyonuyla işlem kaydedilir.

Öğrencilere test çözdürürken de testlerin cevap anahtarlarını pdf formatlı bir dosyadaysa worde yapıştırıp “Test 1 cevaplar, test 2 cevaplar….” Gibi Word dosyaları oluşturup bu dosyaları Yandex Disk’e atıyorum. Ayrıca cevap anahtarlarını kendime mail de atıyorum. İletilerin konu kısımlarına “Test 1 cevaplar, test 2 cevaplar…” şeklinde iletinin kaçıncı testin cevaplarını içerdiğini yazıyorum. iPhone dahili mail uygulamasına tanımlı mail hesabımda “5. Sınıf test cevapları, 6. Sınıf test cevapları” gibi mail klasörlerim var. Yandex Disk uygulamasında da aynı şekilde klasörlerim var. Öğrencilere test çözdürürken testlerin cevap anahtarlarını kontrol etmek istersem genelde daha pratik bulduğum için Yandex Disk’i tercih etsem de arada da iPhone dahili mail uygulamasına tanımlı mail hesabımdan testin cevap anahtarını içeren metni açıp VoiceOver ayarlarından fonetik ayarının “Karakter ve fonetik” olarak seçili olduğundan emin olduktan sonra rotoru karakterlere getirerek ve cihazın sesini sadece kendi duyacağım şekilde ayarlayarak “A, B…” gibi harflerin üzerinde birkaç saniye bekleyerek bu harflerin fonetik kodlamayla “Adana, Bursa…” şeklinde okunmasını sağlıyorum. Yandex Disk’teki Word dosyalarını maillerden daha sık kullandığımı tekrar belirteyim. Bunu daha pratik buluyorum; ancak herkesin tercihi farklı olabilir. Bu işlem için daha farklı uygulamalar veya daha pratik yöntemler de keşfedebilirsiniz. iOS 16 en son sürümde fonetik geri bildirim ayarının nasıl yapıldığını da yazayım: Ayarlar\erişilebilirlik\VoiceOver\yazma\fonetik geri bildirim\karakter ve fonetik seçilir. Benim yaptığım gibi “Karakter ve fonetik” seçilirse cevap şıkkı olan harfin üzerinde birkaç saniye beklendikten sonra harf, fonetik olarak kodlanır; ancak karakter ve fonetik yerine sadece fonetik seçilirse harfin üzerindeyken hiç beklenmeden harf, fonetik olarak kodlanır. Örneğin; “A” “Adana” diye okunur direkt; ancak harfin fonetik olarak kodlanması için ister karakter ve fonetiği isterseniz de sadece fonetiği seçmiş olun rotorun karakterlerde olması ve metni parmağınızla karakter karakter incelemeniz yani parmağınızın ilgili karakterin üzerinde olması gerekmektedir. NVDA’da ve Jaws’ta da gelişmiş fonetik okuma özelliği,bazen çok gerekli ve yararlı olmaktadır. Hangi sınıfta kaçıncı testin kaçıncı sorusunda kalındığı gibi bilgileri de unutmadan iPhone dahili notlar uygulamasına yazmak iyi oluyor.

Türkçe öğretmeniyseniz noktalama işaretlerinin  okunup okunmaması, bazı noktalama işaretlerinin  okunması ya da tüm noktalama işaretlerinin okunması gibi ayarlar da sizin için önemlidir. NVDA’da insert + p tuş kombinasyonuyla noktalama ayarını istediğiniz gibi yapabilirsiniz. Altı çizili, koyu yazılmış, italik yazılmış metinlerin okunması, metinlerin italik yazılması, koyu yazılması, metinlerdeki belirli yerlerin altının çizilmesi, metnin puntosunun ayarlanması, yazım hatalarının tespit edilmesi, metnin tamamının okunması veya metnin karakter karakter, kelime kelime, cümle cümle, satır satır, paragraf paragraf okunması… Gibi birçok ayar da wordde Jaws ve NVDA gibi ekran okuyucu programlarla ve klavye kısayol tuşlarına olan hakimiyet sayesinde rahatlıkla yapılabilmektedir; ancak birkaç sayfalık bir yazıda bütün ayarları anlatmak mümkün olmayacaktır. Yazım ve dil bilgisi kontrolü gibi konular, oldukça kapsamlıdır. NVDA kullanıcılarının belge formatları kategorisindeki ayarları detaylıca incelemelerini öneririm. Bu bağlamda görmeyenlere yönelik çeşitli platformların ve web sitelerinin takip edilmesi yararlı olacaktır.

Sınıf defterine yazılacak kazanımları kendime mail atıp “5. Sınıf kazanımlar, 6. Sınıf kazanımlar” gibi mail klasörlerimden ileti konusunda yazdığım ders konusuna göre kolayca bulmaktayım. Yani kazanımların da iPhone mail uygulamasına tanımlı mail hesabında sınıflara göre klasörlendirilip e-postaların konu kısımlarına iletilerin hangi parçaya veya şiire ait kazanımları içerdiği yazılarak bulunması mümkün olmaktadır. Mail hesabınız Gmail ise tüm postalar klasörünün arama bölümüne aradığınız kazanımı içeren iletinin bir kelimesini yazıp aradığınızda ilgili iletiye kolayca ulaşabilirsiniz. Gmail dışındaki hesaplarda da belki bu arama yöntemi kullanılıyordur; ama ben denemedim. Mail arama yönteminin günlük yaşamda başka işlerde de kullanılıp zaman kazandırdığını belirteyim. Bundan daha kolay olan yöntem de o hafta yazılacak kazanımları içeren iletilerin önceden gelen kutusuna taşınıp ilgili iletinin gelen kutusundan kolayca bulunması olacaktır. Kazanımlar konusunda çeşitli uygulamalar kullanıldığını biliyorum; ancak ben, bu yöntemi tercih etmekteyim ve alternatif olarak paylaşmak istedim.

Teknolojinin etkin kullanılması, birçok alanda olduğu gibi mesleğimizi yaparken de yaşamımızı kolaylaştırmaktadır. Görme engelli öğretmen arkadaşlara, ekran okuyucu programları etkin kullanmalarını, klavyede on parmak yazmalarını, gerektiğinde bilgisayarı akıllı tahtaya bağlayarak kullanmalarını, akıllı telefonu özellikle de mail ve bulut uygulamalarını, iPhone kullanıyorlarsa ve Braille alfabesi biliyorlarsa iPhone’un dahili Braille klavye özelliğini kullanmalarını öneririm. iPhone kullandığımı ve dahili Braille klavyeyi de çok aktif kullandığımı belirteyim. Android sistemli akıllı telefon kullanan arkadaşların da kullandıkları cihaza hakim olmaları önemlidir. Yazdıklarım yalnızca öneri olup ortalama bir teknoloji kullanıcısı olarak teknolojinin meslek yaşamımda işimi nasıl kolaylaştırdığını kısaca anlatmaya çalıştım. Umarım faydalı bir yazı olmuştur.